Αγία Ελέσσα (Ελεούσα)
Το πρώτο κτίσμα που συναντά κανείς ανεβαίνοντας το δρόμο από το χωριό Γουλεδιανά προς την Όνιθε είναι το ξωκλήσι της Παναγίας της Ελεούσας. Χτισμένο στη δυτική πλευρά του δρόμου, στον αυχένα του οροπεδίου, το εκκλησάκι αγιάζει και οριοθετεί με την παρουσία του την επικράτεια της Ονίθας. Δασώδης και απροσπέλαστη είναι η κατηφορική πλαγιά που ακολουθεί και καλύπτει το βραχώδες μέτωπο του οροπεδίου της.
Ο ναός είναι ένα μικρό, μονόχωρο, καμαροσκέπαστο οικοδόμημα με δίρριχτη στέγη και φαρδύ προαύλιο χώρο, που κατακλύζεται από κόσμο τον Δεκαπενταύγουστο, που γιορτάζει η εκκλησία (Κοίμηση της Θεοτόκου).
Η είσοδος του ναού βρίσκεται στη δυτική πλευρά και σχηματίζει ημικυκλικό υπέρθυρο που φέρει διακοσμητικό βεργίο (=κάθετα κύματα ημικυκλικής διατομής) και δύο εγχάρακτες ταινίες. Πάνω από το υπέρθυρο υπάρχει ένα ημικυκλικό φωτεινό άνοιγμα. Ο ναός φέρει εσωτερικά δύο αντηρίδες με απλές κιλιμπίδες στις βάσεις τους, ενώ οι μακριές πλευρές του τοίχου διατρέχονται από ένα οριζόντιο διακοσμητικό στοιχείο, το οποίο προβάλλει για να τονίσει το σημείο μετάβασης στη θολωτή οροφή. Η κόγχη του ιερού είναι λαξευμένη στον φυσικό βράχο. Μια πρώιμη χρονολόγηση που έχει προβληθεί τοποθετεί τη δημιουργία του ναού στον 15ο αιώνα.
Η μικρή κρήνη
Ακριβώς απέναντι από το ναό, στην ανατολική πλευρά του δρόμου, υπάρχει χτιστή κρήνη. Η ημερομηνία που είναι χαραγμένη στο μπροστινό μέρος του μας πληροφορεί ότι κατασκευάστηκε το 1945. Είναι ένα απλό, τετράγωνο κτίσμα από πέτρινα τούβλα, κυριολεκτικά φωλιασμένο στη βραχώδη αγκαλιά της πλαγιάς. Μέσα στην κρήνη υπάρχει δεξαμενή άντλησης νερού και στους πρόποδες της πρόσοψης πέτρινη λεκάνη συλλογής νερού. Ακριβώς πάνω από τη βρύση περνά ένας λιθόστρωτος δρόμος, ερειπωμένος πλέον, που οδηγούσε στον παρακείμενο οικισμό.
Ο εγκαταλελειμμένος οικισμός (Μετόχι)
Αφού σκαρφαλώσετε λίγα μέτρα, στο «φρύδι» του οροπεδίου, θα συναντήσετε τα πρώτα σπίτια του νεότερου οικισμού της Όνιθας. Ο μικροοικισμός, που αποτελείται από διάσπαρτα, λιθόκτιστα σπίτια στο βορειοδυτικό τμήμα του οροπεδίου, χρησιμοποιήθηκε εποχιακά μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα. Σήμερα όλα τα κτίρια είναι σε ερειπωμένη ή ημιερειπωμένη κατάσταση, αν και κάποια έχουν επισκευαστεί και χρησιμοποιούνται ως αποθήκες.
Τα πετρόχτιστα σπίτια είναι λαϊκής αρχιτεκτονικής και χαρακτηρίζονται από αρχιτεκτονικά στοιχεία της Ενετοκρατίας και της Οθωμανικής περιόδου. Τα περισσότερα έχουν βοηθητικά κτίρια και αλώνια λαξευμένα στο φυσικό βράχο.
Η ακριβής χρονολόγηση του οικισμού είναι δύσκολη, λόγω της απουσίας στοιχείων με ασφάλεια χρονολόγησης, αλλά και της συντηρητικής εξέλιξης των κτισμάτων, που χρησιμοποιήθηκαν για μεγάλο χρονικό διάστημα, χωρίς ουσιαστικές μετατροπές. Πιθανολογείται, ωστόσο, ότι ο οικισμός δημιουργήθηκε κατά τον Ύστερο Μεσαίωνα (16ος-17ος αι.), περίοδος κατά την οποία η ευρύτερη περιοχή γνώρισε οικιστική ανάπτυξη.
Βέβαια, είναι αξιοπερίεργη η απουσία αναφοράς του οικισμού στους καταλόγους του 16ου και 17ου αιώνα. Ωστόσο, ορισμένοι μελετητές έχουν προτείνει την ταύτιση του οικισμού με το τοπωνύμιο Χριστοχώρι που αναφέρει ο Barozzi και το οποίο αναφέρεται και στις συμβολαιογραφικές πηγές των μέσων του 17ου αιώνα (όπως αυτή του Συμβολαιογράφου Μαρίνου Αρκολέως).
Η αγρέπαυλη
Λίγο πριν φτάσουμε στις «Πλάκες» και στην ομώνυμη πηγή, ακριβώς πάνω στον κεντρικό δρόμο, συναντάμε ένα ορθογώνιο κτίριο με είσοδο στον πρώτο όροφο και σχετικά πολυτελή χαρακτηριστικά κτιρίου. Στο πάτωμά του διακρίνεται μια ορθογώνια πόρτα που οδηγεί σε μπαλκόνι. Στο εσωτερικό του σώζονται λιθοκτονίες. Πιθανότατα πρόκειται για αγροτικό αρχοντικό της Ενετοκρατίας που συνέχισε να κατοικείται κατά την Τουρκοκρατία.
Ψαρουδάκης Κ., (2016) Πηγή: archaiologia.gr
